Clash of civilizations (όχι του Χάντιγκτον)

Food 4 thought, για τις εξελίξεις στον πλανήτη.

Στη μηδενιστική μας δυτική κοινωνία, υπάρχει μια εδραιωμένη αντίληψη πως «ο ισχυρός κάνει ό,τι θέλει», υπό την έννοια πως, η ίδια η απόκτηση ισχύος φέρεται να δικαιολογεί την εκμετάλλευση του αδυνάμου. Έτσι ερμηνεύεται και η καθολική, σχεδόν μυστικιστική, ταύτιση με τον ισχυρό.

Όμως, η χρήση της ισχύος προς επιβολή θέλησης στον αδύναμο, δεν είναι μηχανιστική απόρροια κάποιας φυσικής νομοτέλειας. Κάθε επιβολή, θεμελιώνεται θεωρητικά, σε μια υποκειμενική αντίληψη της πραγματικότητας – ένα θεωρητικό υπόβαθρο που ο ισχυρός είτε το υιοθετεί συνειδητά είτε το κληρονομεί πολιτισμικά.

Ένα τέτοιο νοητικό υπόβαθρο, μια τέτοια θεωρητική-ηθική θεμελίωση της επιβολής της ισχύος, προσφέρουν οι διαφορετικές αντιλήψεις περί της ταυτότητας των εθνών Η περί έθνους αντίληψη, είναι μία ισχυρότατη παράμετρος επηρεασμού, της ταυτότητας των προσώπων και κατά συνέπεια της ταυτότητας των συλλογικών προσώπων (που είναι τα έθνη).

Πάμε να δούμε μερικές αντιλήψεις περί της των εθνών πραγματικότητας.

1. Στον ορθόδοξο χριστιανισμό, τα έθνη είναι φυσικές οντότητες. ‘’Η εθνικότητα είναι δώρο Θεού’’ (Κ. Ware) και ‘’τα έθνη, είναι ο πλούτος της ανθρωπότητας’’ (Σολζενίτσιν). Ως άνθρωπος, ίδιος ο Χριστός, ανήκε σ’ ένα έθνος και ως θεάνθρωπος, μας παρέδωσε τον τρόπο σχετισμού με το έθνος. Η εθνικότητα υπερβαίνεται μέσα στην Εκκλησία χωρίς να ακυρώνεται. Δεν υπάρχει «ανώτερο» ή «εκλεκτό» έθνος. Δεν υπάρχει θεωρητική βάση για ιμπεριαλισμό ή επεκτατικότητα. Η κατάκτηση ή μεταστροφή άλλων εθνών δε θεωρείται αποστολή. Όπου παρατηρούνται αποκλείσεις από αυτή την θέση, αυτές οφείλονται στην ιδεολογική κατίσχυση του προτεσταντισμού, σε παρηκμάζοντα ‘’ορθόδοξα’’ έθνη.

2. Στον εκκοσμικευμένο χριστιανισμό (τον καθολικισμό), παρότι τα έθνη αναγνωρίζονται ως δομικά στοιχεία της ανθρώπινης τάξης, η υπέρβαση συντελείται στην πρωτοκαθεδρία της Ρώμης (η Ρώμη "πάνω από έθνη") και όχι μέσα στην Εκκλησία. Η "καθολικότητα" της Καθολικής Εκκλησίας δεν σήμαινε ποτέ ισότητα, αλλά ενοποίηση υπό εξουσία. Δεν είναι απόλυτα επεκτατικά όπως τα προτεσταντικά, αλλά πιο διπλωματικά-ελιτίστικα. Επιδιώκουν ηγεμονία μέσω ‘’πολιτισμού’’, όχι μόνο ισχύος, επιδιώκοντας σταθερότητα και ιεραρχική δομή στη διεθνή πολιτική. Προτιμούν συμμαχίες, πολιτισμική διείσδυση και συμβιβασμό.

3. Στον φιλελεύθερο χριστιανισμό (προτεσταντισμό), τα έθνη υπάρχουν και μάλιστα, ένα έθνος μπορεί να έχει και συμμαχία με τον Θεό (τύπου "Νέος Ισραήλ"), όπως πχ οι ΗΠΑ - "one nation under God". Τα προτεσταντικά έθνη, ως εκ τούτου, έχουν ως αποστολή να μεταδώσουν την ελευθερία, την ηθική τάξη, την προκοπή και τη δημοκρατία στον κόσμο. Θεωρούν την εξωτερική τους πολιτική "θεάρεστη" ή "ηθικά δικαιολογημένη". Αναπτύσσουν μια νοοτροπία πολιτισμικού μεσσιανισμού. Η σχέση με άλλα έθνη ρυθμίζεται όχι τόσο με βάση την ισότητα, αλλά την "αποστολή".

4. Το Ισλάμ, μοιάζει πολύ με το χριστιανισμό, όπου η έμφαση δίνεται στο οικουμενικό σώμα (Ούμμα), δηλαδή το σύνολο των πιστών. Τα έθνη υπάρχουν, αλλά η υπέρτατη ταυτότητα είναι θρησκευτική. Ο εθνικισμός συχνά θεωρείται διχαστικός ή δευτερεύων. Εδώ έχουμε έναν ιδιότυπο εθνικισμό, όπου τα αντίπαλα έθνη, είναι κυρίως τα ‘’άθεα’’ έθνη και όχι τα ένθεα (οποιασδήποτε θρησκείας). Η ύπαρξη αντιπαλότητας μεταξύ Σουνιτών και Σιιτών δεν αναιρεί την ύπαρξη της ιδέας της Ούμμα, αλλά την αποδυναμώνει στην πράξη. Εάν θέλαμε μια αντιστοιχία με τον χριστιανισμό, οι Σουνίτες είναι οι αντίστοιχοι καθολικοί/προτεστάντες, ενώ οι Σιίτες είναι πολύ κοντά με τους Ορθοδόξους.

5. Στον Ιουδαϊσμό, το έθνος-θρησκεία είναι θεμέλειο. Ο εβραϊκός λαός είναι ταυτόχρονα θρησκευτική και εθνική ενότητα. Η έννοια του “εκλεκτού λαού” έχει βαθύ εθνικοθρησκευτικό χαρακτήρα και σημαίνει ότι ο εβραϊκός λαός κατέχει έναν ιδιαίτερο ρόλο στην ιστορία και στο σχέδιο του Θεού, προσφέροντας του θεολογική δικαιολόγηση για την αυτοσυντήρηση και την αμυντική επιθετικότητα. Το δόγμα φυλετικής καθαρότητας κατισχύει στην εθνική ταυτότητα.

6. Στον Ινδουισμό, δεν υπάρχει ενιαία θεολογική αντίληψη περί "έθνους". Ο Ινδουισμός είναι ‘’παγανιστική’’ παράδοση, όχι οργανωμένη θρησκεία (κουλτούρα). Ο ινδουισμός θα ήταν το μέλλον του ελληνικού πολυθεϊσμού, εάν δεν παρεμβάλλετο ο χριστιανισμός. Οι Ινδουιστές, γενικά, δεν έχουν ιεραποστολική λογική όπως ο χριστιανισμός ή το Ισλάμ. Δεν ενδιαφέρονται να "προσηλυτίσουν" τον κόσμο.

7. Στο Βουδισμό, ο στόχος είναι η υπέρβαση κάθε ταυτότητας (εγώ, φυλή, πατρίδα). Εδώ δεν υπάρχουν έθνη. Δεν υπάρχει ιδεολογικό υπόβαθρο για εχθρότητα ή ιεραποστολική επιβολή. Ο Βουδισμός παραδοσιακά συμβιώνει, δεν ανταγωνίζεται.

8. Στον ‘’Κινεζισμό’’ (κονφουκιανισμός και κινεζική πολιτισμική παράδοση) το κυρίαρχο πλαίσιο είναι το πολιτισμικά οργανωμένο κράτος και η ιεραρχική τάξη πραγμάτων. Ενότητα λόγω συμμετοχής στον κινεζικό πολιτισμό. Στον κινεζισμό οι ξένοι είναι βάρβαροι, ανάλογα με την απόστασή τους από την κινεζική τάξη και σοφία. Η Κινεζική στάση δεν είναι «εκχριστιανισμός» ή «ισλαμική κατάκτηση», αλλά εκ-κινεζισμός. Μοιάζει πολύ με τον ‘’εξελληνισμό’’, των ελληνιστικών χρόνων και της βυζαντινής περιόδου.

9. Στον Φιλελευθερισμό τα έθνη είναι ωφέλιμα κοινωνικά συμβόλαια και δεν έχουν φυσική υπόσταση. Η έμφαση δίνεται στο άτομο ως φορέα δικαιωμάτων, όχι στο συλλογικό. Υπό μία έννοια, ο διεθνισμός του μαρξισμού, υποθάλπεται στον ‘’υπό συμβόλαιο’’ εθνισμό του φιλελευθερισμού. Για το φιλελευθερισμό, η έννοια της εθνικής κυριαρχίας είναι σχετική και μπορεί να περιοριστεί όταν έρχεται σε αντίθεση με τα ανθρώπινα δικαιώματα ή τις διεθνείς συνθήκες. Υπάρχει επίσης η τάση να αντιμετωπίζονται πολιτισμικές ή θρησκευτικές αξίες που συγκρούονται με τις φιλελεύθερες αρχές ως δευτερεύουσες ή και καταπιεστικές. Ο συγκερασμός φιλελευθερισμού – προτεσταντισμού, είναι κοκτέιλ μολότωφ, για τους τρίτους.

10. Στον Μαρξισμό, τα έθνη θεωρούνται κοινωνικές κατασκευές που αναδύθηκαν με τον καπιταλισμό. Υπάρχουν αλλά όχι ως φυσικές οντότητες και θα ξεπεραστούν στη σοσιαλιστική-διεθνιστική κοινωνία. Η αυτοδιάθεση των εθνών (κάτι που τόσο κόπτονται οι αριστεροί) είναι προσωρινό μέσο, όχι τελικός σκοπός (Λένιν). Ο μαρξισμός είναι μια ιδεολογία γεμάτη αντιφάσεις. Υποστηρίζει κάθε εθνικό επαναστατικό κίνημα και ταυτόχρονα υποστηρίζει την κατάργηση του επαναστατούντος έθνους. Ως ιδεολογία δεν αποτελεί κίνδυνο προς τρίτους. Πολλές φορές γίνεται όργανο άλλων ιδεολογιών.

11. Στον Αναρχισμό το έθνος απορρίπτεται ως δομή εξουσίας. Θεωρείται εφεύρεση της εξουσιαστικής τάξης. Η πλέον ακίνδυνη ιδεολογία, πολλές φορές όργανο άλλων ιδεολογιών.

12. Στο Φασισμό / Ναζισμό, τα έθνη θεωρούνται βιολογικές/αιματολογικές ενότητες. Υπάρχει μυστικισμός της φυλής και ο εθνικισμός είναι σκληρός πυρήνας της ιδεολογίας. Τα «άλλα» έθνη θεωρούνται κατώτερα, απειλή ή εμπόδιο στην επιβίωση/ανάπτυξη του «καθαρού» έθνους. Μεγάλη ομοιότητα με τον ιουδαϊσμό, όπου το δόγμα φυλετικής καθαρότητας κατισχύει στην εθνική ταυτότητα.

13. Ο Συντηρητισμός, ως ιδεολογία που αφορά σε όλα τα παραπάνω, αντιλαμβάνεται τα έθνη ως παραδοσιακές οντότητες, που αναπτύχθηκαν οργανικά μέσα στον χρόνο. Πιστεύει στην αξία της συνέχειας και της συλλογικής μνήμης. Είναι συστατικό όλων των παραπάνω, εκτός μαρξισμού και αναρχισμού.

Αν διαβάσουμε με προσοχή και χωρίς προκαταλήψεις, θα διακρίνουμε αξιοσημείωτες ομοιότητες ανάμεσα στον ιουδαϊσμό και τον φασισμό από τη μία πλευρά, και στον φιλελευθερισμό και τον προτεσταντισμό από την άλλη. Πρόκειται για κοσμοθεωρίες και συστήματα πίστης που, το καθένα με το δικό του υπόβαθρο, παρέχουν θεωρητική νομιμοποίηση σε επεκτατικές, απόλυτες ή αποκλειστικές αντιλήψεις περί ταυτότητας και αποστολής των εθνών. Ξαναδιαβάστε τις αντίστοιχες παραγράφους και θα διαπιστώσετε την εσωτερική τους συνάφεια. Αν παρατηρήσετε προσεκτικά τις σημερινές γεωπολιτικές εντάσεις μέσα από τον φακό αυτών των εθνικών και θρησκευτικών ιδεολογιών, πολλά πράγματα θα γίνουν πιο ξεκάθαρα.

Για να ξαναπάμε στην αρχή της ανάλυσης, θα έλεγα πως, ο κίνδυνος δεν έγκειται μόνο στο πόσο ισχυρός είναι ένας λαός ή ένα έθνος, ή ένας άνθρωπος, αλλά στο τι πιστεύει πως δικαιούται να κάνει με αυτήν την ισχύ. Όταν μία ιδεολογία ή πίστη θεμελιώνει θεωρητικά το "δικαίωμα" να επιβάλει την αλήθεια της στον άλλον – τότε δημιουργείται πραγματική απειλή.

Η απάντηση στο "ποιος είναι ο πιο επικίνδυνος" δεν είναι αριθμητική, ούτε ιδεολογικά μονοδιάστατη. Το ερώτημα είναι ποιος μπορεί να πράξει βία θεωρώντας την απολύτως δικαιολογημένη. Και ακόμα πιο κρίσιμο: ποιος μπορεί να αγνοήσει τον άλλον στο όνομα της δικής του αλήθειας.

Το πρόβλημα είναι όταν η ισχύς συμμαχεί με την ηθική αυτοδικαίωση – είτε πρόκειται για "εκλεκτό λαό", είτε για "ανώτερη φυλή", είτε για "φορέα της ελευθερίας".

ΝΑΛ