Η αθεΐα ως χριστιανική αίρεση

Η αθεΐα εμφανίζεται ως άρνηση κάθε υπερφυσικής αρχής (όχι μόνο του χριστιανισμού). Δηλαδή, είναι η άρνηση κάθε “αρχής” που υπερβαίνει τη φύση και τη λογική μας, είτε αυτός είναι προσωπικός Θεός (βλ. παρατήρηση),  είτε απρόσωποι θεοί, κοσμική τάξη, ή απόλυτη αρχή.

Ωστόσο, το κρίσιμο σημείο που συνδέει την αθεΐα με τον χριστιανισμό είναι ότι,

-             ξεκίνησε ως αμφισβήτηση της έννοιας του προσωπικού Θεού του χριστιανισμού και,

-             όπου εμφανίζεται αργότερα στην Ανατολή (Ινδία, Κίνα, Ισλάμ), είναι εξαγόμενη μορφή δυτικής αμφισβήτησης και όχι οργανικό προϊόν των ανατολικών θεολογιών.

1. Η ιστορική γένεση

Η οργανωμένη αθεΐα δεν προέκυψε σε καμία από τις αρχαίες θρησκείες της Ανατολής, ούτε στον ισλαμικό, ινδουιστικό, ή βουδιστικό κόσμο (ούτε πουθενά αλλού, πλην Δύσης).

Υπήρξαν ρεύματα σκεπτικισμού, αλλά όχι ποτέ αθεϊστικό κίνημα με φιλοσοφική ή πολιτισμική αυτοσυνειδησία.

Στις ασιατικές θρησκείες μπορεί κάποιος να μην πιστεύει σε προσωπικό Θεό και ωστόσο να παραμένει πιστός. Η “αθεΐα” εκεί δεν είναι εναντίωση σε Θεό, γιατί δεν υπάρχει κεντρικός Θεός στον οποίο να στραφεί κανείς εναντίον. Ο κόσμος και η θεϊκή αρχή είναι αξεχώριστα, όχι αντιθετικά.

Όσο αφορά στο ισλάμ, ιστορικά, η μαζική αθεΐα (ως φιλοσοφική στάση) δεν αναπτύχθηκε ποτέ, διότι είναι άρνηση της κοινωνικής και πνευματικής ταυτότητας. Είναι αποστασία και η αποστασία είναι έγκλημα σε πολλές μουσουλμανικές χώρες.

Πολλοί θα υποστηρίξουν (κι εγώ μέσα σε αυτούς), ότι υπάρχουν πολλοί άθεοι μέσα στο ισλάμ. Όμως η ‘’ισλαμική αθεΐα’’, δεν γεννιέται μέσα στο ισλαμικό πλαίσιο. Είναι προϊόν επαφής με τη δυτική αθεΐα. Η ισλαμική αθεΐα είναι εισαγόμενη ιδέα, μια εξαγόμενη μορφή χριστιανικής αίρεσης. Πρόκειται κυρίως για αποδοχή, ή μίμηση της δυτικής αθεΐας, λόγω της έκθεσης των μουσουλμάνων, στη δυτική σκέψη μέσα από βιβλία, πανεπιστήμια, διαδίκτυο, πολιτιστική επαφή.

Αντίθετα, η πραγματική αθεΐα γεννήθηκε στην καρδιά του χριστιανικού πολιτισμού. Στη Δύση του Διαφωτισμού, μέσα στα πανεπιστήμια που ίδρυσε η Εκκλησία (Οξφόρδη, Σορβόννη, Χαϊδελβέργη, Κέιμπριτζ). Στις κοινωνίες που επί αιώνες οικοδομήθηκαν πάνω στη χριστιανική θεολογική κοσμοαντίληψη.

Οι πρώτοι άθεοι δεν αρνήθηκαν τον Θεό γενικά, αλλά τον Θεό της χριστιανικής Δύσης, τον Δημιουργό, Πατέρα και Κριτή. Δεν αρνήθηκαν κάθε τι ‘’υπερφυσικό’’, αλλά έναν πολύ συγκεκριμένο Θεό. Η δυτική αθεΐα, στην αρχική της φάση, ήταν θεολογική εξέγερση, όχι οντολογική άρνηση. Δεν κατήργησε το θείο. Απλώς αντικατέστησε έναν Θεό με πολλούς μικρότερους.

Όταν ο Νίτσε λέει «Ο Θεός πέθανε», δεν εξαφανίζει τη μεταφυσική ανάγκη, αλλά την απελευθερώνει από τη μία και μοναδική αναφορά της. Δίνει στη μεταφυσική ανάγκη, πολλές διεξόδους. Τη διοχετεύει,

-             στην Επιστήμη, στην Ιστορία, στο Έθνος, στην Πρόοδο,

-             σε ψευδο-μεταφυσικές μορφές πίστης, (αστρολογία, πνευματισμό, medium, αποκρυφισμό).

-             σε πολιτικές θρησκείες (κομμουνισμός, εθνικισμός, τεχνο-ουτοπισμός).

2. Η αθεΐα είναι αίρεση του χριστιανισμού, διότι κληρονόμησε την ‘’ηθική’’ και την κοσμοαντίληψή του.

Ως αίρεση, δεν καταργεί το χριστιανικό σχήμα του κόσμου ως αιτιατού. Απλώς αποδίδει το αιτιατό σε άλλη αιτία, στην αυτάρκεια της ύλης ή στη νομοτέλεια της φύσης. Ένας πίνακας ζωγραφικής (ως αιτιατό), δεν αποδίδεται σε ζωγράφο (αιτία), αλλά στον ίδιο τον πίνακα (αυθύπαρκτος). Δεν υπάρχει ζωγράφος. Ο ίδιος ο καμβάς έχει μέσα του τη δύναμη να ζωγραφίζει τον εαυτό του.

Επομένως, η αθεΐα δεν είναι άρνηση πίστης σε κάποια αιτία. Είναι πίστη σε ανθρωπο-καθοριζόμενη  αιτία.

Όμως, στον υποτιθέμενο “ορθολογισμό” της, αντιπαρατάσσει εξίσου αυθαίρετες “νέες θεότητες” (πολλές διεξόδους είπαμε παραπάνω).

Το παράδειγμα της ‘’Τσαγιέρας του Ράσελ’’ είναι χαρακτηριστικό. Συγκρίνει ένα Αίτιο (το Θεό),  που ορίζεται από τα Αιτιατά του (τον κόσμο και τις αξίες του), με ένα μη-Αίτιο (μια τσαγιέρα) που δεν παράγει κανένα Αιτιατό. Η ύπαρξη, ή μη ύπαρξή της είναι αδιάφορη.

Αν όμως το Αίτιο (ο Θεός) παράγει αιτιατά (αξίες, νόημα, αλήθεια), τότε δεν μπορείς να αρνηθείς το Αίτιο και να διατηρείς τα Αιτιατά του, παραδίδοντάς τα απλώς σε άλλη αιτία.

Πραγματική Αθεΐα λοιπόν = ουδετερότητα. Ούτε που ασχολούμαι με την ύπαρξη της τσαγιέρας, διότι δεν παράγει αιτιατό.

Η αθεΐα, όπως κάθε χριστιανική αίρεση, κρατά το ηθικό, υπαρξιακό περιεχόμενο του χριστιανισμού (σύστημα πίστης, ηθική αποστολή, αντι-ιερατείο, "προφήτες" και "μάρτυρες" όπως ο Νίτσε, ή ο Ντώκινς). Δεν ‘’αρνείται’’ το Θεό, αλλά τον επανακαθορίζει. Τον καθορίζει με την ίδια θεολογική γλώσσα, χρησιμοποιώντας όρους (αλήθεια, δίκαιο, κακό, ελευθερία, αξιοπρέπεια, ισότητα, συμπόνια), που ο Θεός του κληροδότησε και μετατρέπει την άρνηση σε δόγμα, συνεχίζοντας να ζει με την πίστη στην ανθρώπινη πρόοδο, στην ηθική τελείωση της ιστορίας, στη δυνατότητα αυτοπραγμάτωσης μέσω της λογικής. ή της επιστήμης, που δεν είναι παρά μεταμορφωμένες εκδοχές της χριστιανικής εσχατολογίας.

Μια αθεΐα που έχει σκοτώσει το Θεό (αλλά το πτώμα Του ακόμα την βαραίνει - Νίτσε), όπου οι άνθρωποι συνεχίζουν να ζουν με τις αξίες ενός ανύπαρκτου θεού, δεν είναι αθεΐα.

Θα αποδεχόμουν μια πραγματική αθεΐα, αυτόνομη από τον χριστιανισμό που θα έπρεπε,

-             Να απορρίπτει όχι μόνο τον Θεό, αλλά και όλα τα νοηματοδοτικά του αποτυπώματα. Την έννοια προσώπου, την καθολική αξία του ανθρώπου, την ελευθερία, την ευθύνη, την αλήθεια ως αγαθό καθ’ εαυτό.

-             Να αποδεχθεί τον κόσμο ως πλήρως άλογο, χωρίς τελικό νόημα, χωρίς ηθική δομή, χωρίς οντολογική αξία, αλλά και χωρίς κανενός είδους αξία.

-             Να μην αντιστρατεύεται τον Θεό, γιατί η αντίθεση προϋποθέτει ότι ο Θεός έχει ακόμα σημασία.

Η αληθινή αθεΐα θα έπρεπε να είναι μη-θεϊκή, όχι “αντί-θεϊκή”. Το πρόβλημα είναι πως μια τέτοια αθεΐα είναι υπαρξιακά αβάστακτη (μηδενισμός), που καταργεί όχι μόνο το θεό αλλά και τον άνθρωπο ως φορέα νοήματος.

Επίλογος

Η αθεΐα λοιπόν, είναι μία χριστιανική αίρεση, κι αυτό δεν είναι προσβολή. Είναι αναγνώριση του βάθους της σχέσης που τις συνδέει. Μόνο ένας πολιτισμός που έθεσε το ερώτημα του Θεού τόσο ριζικά, όσο ο χριστιανικός, μπορούσε να γεννήσει την άρνησή Του.

Η αθεΐα δεν είναι το τέλος του Θεού. Είναι η συνέχεια της θεολογίας με άλλα μέσα. Ακόμη και η σύγχρονη “ισλαμική” ή “ανατολική” αθεΐα δανείζεται το φιλοσοφικό σχήμα της δυτικής, χριστιανικής αθεΐας. Και ίσως, με έναν παράδοξο τρόπο, η ύπαρξή της να αποτελεί το πιο δραματικό τεκμήριο της ζωντανής παρουσίας του Θεού στον πολιτισμό.

ΝΑΛ

Παρατήρηση: Όταν στη Δύση λέμε «προσωπικός Θεός», εννοούμε έναν Θεό που, έχει βούληση, συνείδηση και σχέση με τον άνθρωπο. Πράττει, αγαπά, απαντά στις προσευχές, νοιάζεται για τον κόσμο. Όχι απλώς μια αρχή ή δύναμη. Πρόκειται για Θεό με τον οποίο μπορεί κανείς να έχει προσωπική σχέση.  Η απρόσωπη θεότητα είναι περισσότερο κοσμολογική, ή φιλοσοφική αρχή παρά πρόσωπο. Όπως ο θεός του νεοπλατωνισμού (το ἕν), ή απρόσωπη θεότητα της ινδουιστικής σκέψης (Μπράχμαν), ή όπως η Φύση ως Θεός. Εκεί, ο Θεός δεν “μιλά”, δεν αγαπά, δεν σχετίζεται. Είναι η νομοτέλεια, η ουσία του κόσμου.