Παγκοσμιοποίηση και Θρησκευτικό Βίωμα
Μακαριωτάτου Ἀρχιεπισκόπου Τιράνων και πάσης Ἀλβανίας κ. Ἀναστασίου Παγκoσμιότητα και Ορθοδοξία, Αθήνα 2005
Ἡ προσέγγιση, γνωριμία καί δημιουργική συνύπαρξη τῶν ἀνθρώπων καί τῶν λαῶν τῆς οἰκουμένης ἦταν κάποτε ὅραμα ἑλκυστικό. Στόν αἰώνα μας ἔγινε συνειδητή ἐπιδίωξη. Τελευταῖα κινδυνεύει νά ἐξελιχθεῖ σέ ἰδιότυπο ἐφιάλτη. Ὅμως, ὅπως καί ἄν χαρακτηρισθεῖ, ἡ διαδικασία αὐτή ἐπιταχύνεται καθημερινά. Μέ συνδρομή πολλῶν παραγόντων καί μέ ἀπροσδιόριστη ἀκόμη τελική ἔκβαση.
Ἡ λέξη παγκοσμιοποίηση (globalization, mondialisation) ἔχει προσλάβει ἕνα ἰδιαίτερο νόημα καί συνοψίζει ἐξελίξεις καί δυναμικές τάσεις πού χαρακτηρίζουν τό τελευταῖο τέταρτο τῆς δεύτερης χιλιετίας.
Εἰδικότερα στόν χῶρο τῆς οἰκονομίας, ὁ ὅρος δηλώνει τή διαδικασία. σύμφωνα μέ τήν ὁποία οἱ οἰκονομίες τῶν διαφόρων χωρῶν ἐντάσσονται ὁλοκληρωτικά σ᾽ ἕνα παγκόσμιο οἰκονομικό σύστημα, μέ συγκέντρωση τῆς παγκόσμιας παραγωγῆς, τοῦ ἐμπορίου καί τῆς πληροφορήσεως σέ ὁρισμένα κέντρα. Ἡ διεθνοποίηση πού ἀκολουθεῖ συμβάλλει στήν αὐξανόμενη ἀλληλεξάρτηση τῶν κοινωνιῶν.
Πολλά βιβλία καί ἄρθρα δημοσιεύονται τά τελευταῖα χρόνια γύρω ἀπό τό θέμα. Ἀπό τήν πολύπλευρη συζήτηση πού βρίσκεται σέ ἐξέλιξη, περιορίζομαι νά ἐπισημάνω ἁδρά μερικά χαρακτηριστικά τά ὁποῖα προσδιορίζουν τά νέα πλαίσια ὅπου ἀναπτύσσεται τό θρησκευτικό βίωμα στήν ἐποχή μας.
Α’
ΙΔΙΑΙΤΕΡΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΗΣ
ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΕΩΣ
Παράγοντες τῆς παγκοσμιοποιήσεως.
1. Στή διαδικασία παγκοσμωποιήσεως συνέβαλαν: Πρῶτον, ἡ ταχύτατη ἀνάπτυξη τῆς τεχνολογίας καί κατ᾽ἐξοχήν ἡ ἠλεκτρονική ἐπανάσταση, πού ἐπέφεραν καταλυτικές ἀλλαγές στούς τομεῖς παραγωγῆς, ἐπικοινωνίας, ἐκπαιδεύσεως, ψυχαγωγίας. Ἀλλαγές πού διευκόλυναν κερδοσκοπικά ἐνδιαφέροντα καί οἰκονομικές δραστηριότητες, διεθνεῖς καί ἀπρόσωπες, ἀπό τή φύση τους συγκεντρωτικές. Δεύτερον, ἡ κατάρρευση ἑνός ὁλόκληρου κόσμου ἰδεῶν, προσδοκιῶν, δομῶν, στίς χῶρες του ὑπαρκτοῦ σοσιαλισμοῦ, μέ τήν ἐξάρθρωση τῶν οἰκονομιῶν τους καί τήν προβολή τοῦ καπιταλισμοῦ ὡς τῆς μόνης ἐναλλακτικῆς λύσεως. Τρίτον, οἱ ενέργειες καί ἀποφάσεις μεγάλων κρατῶν καί διεθνῶν ὀργανισμῶν, οἱ ὁποίες δείχνουν ὅτι ἡ παγκοσμιοποίηση δέν εἶναι πλέον αὐτόνομο φαινόμενο, ἀλλά ἀποτελεῖ πολιτική ἰδεολογία καί σχεδιασμό τῶν οἰκονομικῶς ἰσχυρῶν.
Ἡ ταχύτητα μέ τήν ὁποία συντελοῦνται οἱ ἀλλαγές σ᾽ ὅλους τούς βασικούς τομεῖς οἰκονομίας, τεχνολογίας, πληροφορήσεως, δημιουργεῖ συχνά ἴλιγγο καί ἀνησυχία. Ἔτσι, ἐνῶ οἱ προσπάθειες παγκόσμιας προσεγγίσεως καί συντονισμοῦ ἔμοιαζαν στήν ἀρχή μέ εὐεργετική βροχή πού θά γονιμοποιοῦσε ὅλη τήν οἰκουμένη, τώρα ἐξελίσσονται πλέον σέ καταιγίδες καί πλημμύρες πού ἀπειλουν κάθε γωνιά τῆς γῆς μέ ὁρμητικούς χειμάρρους.
Βασικούς ρόλους, μέ ποικίλης χροιᾶς θετικές ἤ ἀρνητικές ἐπιδράσεις στή διαδικασία τῆς παγκοσμωποιήσεως διαδραματίζουν: Πρῶτον, μερικές ἑκατοντάδες πολυεθνικῶν ἑταιρειῶν πού παίρνουν στήν ἐξουσία τους τήν παγκόσμια παραγωγή, τή διακίνηση τῶν ἀγαθῶν καί τήν πληροφόρηση. Δεύτερον, συνεργασίες κρατῶν (ὅπως NAFTA ASEAN). Τρίτον, μή κυβερνητικές ὀργανώσεις σέ πλανητικό ἐπίπεδο, ἐνῶ, τέταρτον, τόν συντονιστικό ρόλο ἐπιδιώκουν νά παίξουν παγκόσμιοι οἰκονομικοί θεσμοί, ὅπως τό Διεθνές Νομισματικό Ταμεῖο (International Monetary Fund, IMF) καί ἡ Παγκόσμια Τράπεζα (World Bank).
Οἱ γενικές ἀντιλήψεις σχετικά μέ τήν πρόοδο καί ἀνάπτυξη διαμορφώνονται ἰδίως στίς μεγαλουπόλεις, σύμφωνα μέ δυτικά πρότυπα. Τά ποικίλα μέσα ενημερώσεως καί κατ᾽ ἐξοχήν ἡ δορυφορική τηλεόραση ἀδιάκοπα τροφοδοτοῦν τούς ἀνθρώπους σέ ὅλο τόν κόσμο μέ πρότυπα ζωῆς πού κατασκευάζονται σέ συγκεκριμένα κέντρα καί ἐξυπηρετοῦν ἰδωτελεῖς στόχους.
Ὁρισμένοι μελετητές ὑπερασπίζονται τήν οὐδετερότητα καί τίς θετικές ὄψεις τοῦ φαινομένου, ὅπως ὁ Ἀμερικανός Paul R. Κrugmann στό ἔργο του Λαϊκός Διεθνισμός. Ἐνῶ ἀλλοι, ὅπως ὁ Γάλλος Emm. Todd, τό ἀμφισβητοῦν αὐτό καθ᾽ ἑαυτό: «Ἡ ὑπόθεση μιᾶς ῾παγκοσμωποιήσεως᾽, μιᾶς ἀφηρημένης ἀρχῆς πού ἐνεργεῖ ῾ἐκ τῶν ἔξω᾽ πάνω σέ ὅλα τά ἔθνη, δέν ἔχει ὑπόσταση. Δέν εἶναι παρά μύθος, σκηνοθεσία τοῦ αἰσθήματος ἀδυναμίας τῆς πολιτικῆς καί πολιτιστικῆς ῾ἐλίτ᾽».
Ριζικές ἀλλαγές.
2. Γεγονός εἶναι ὅτι ἡ διαδικασία αὐτή πού ὁνομάζεται παγκοσμιοποίηση ἐπιφέρει ριζικές ἀλλαγές στή ζωή τῶν ἀνθρώπων. Τόσο θετικές, οἱ ὁποῖες εὐκολότερα παραθεωροῦνται ὡς αὐτονόητες, ὅσο καί ἀρνητικές. Στίς πρῶτες δεσπόζουν:
α) Ἡ ἁλματώδης πρόοδος καί ἐξέλιξη τῆς τεχνολογίας καί ὅλων τῶν
ἐπιστημῶν.
β) Ἡ ταχύτατη διακίνηση τῶν ἀγαθῶν καί τῶν νέων ἐπιτευγμάτων.
γ) Ἡ διευκόλυνση τῆς ἐπικοινωνίας τῶν ἀνθρώπων σέ ὅλα τά μέρη τῆς γῆς μέ ἐκμηδενισμό τῶν ἀποστάσεων - ἐξελιγμένα δίκτυα τηλεφωνίας, διαδίκτυα (Internet), δορυφορική τηλεόραση, συγκοινωνίες.
δ) Ἡ καταπολέμηση πολλῶν ἀσθενειῶν, παγκοσμίως.
ε) Ὁ περιορισμός τοῦ ἀναλφαβητισμοῦ.
ς) Ἡ ἀναγνώριση τῆς θέσεως, τῆς σημασίας καί τοῦ ρόλου τῶν γυναικῶν καί τῆς νεότητος.
ζ) Ἡ ἐπέκταση τῶν όριζόντων σκέψεως πού κατοχυρώνει, θεωρητικά
τουλάχιστον, τήν ἐλευθερία καί τά βασικά ἀνθρώπινα δικαιώματα.
η) Ἡ προώθηση καί ἐνίσχυση τῶν δημοκρατικῶν ἀρχῶν καί δομῶν.
θ) Οἱ διάφορες μορφές ἀλληλεγγύης τῶν λαῶν πού διευκολύνουν τή
συμμετοχή ὅλο καί περισσοτέρων ἀνθρώπων στόν διαμορφούμενο κόσμο.
Γενικά ἡ παγκοσμιοποίηση συνετέλεσε σέ μιά ἐκπληκτική ἀνάπτυξη τῆς ἀνθρωπότητος, ἐνῶ προσφέρει ὅλο καί μεγαλύτερες δυνατότητες στά ἄτομα καί στούς λαούς νά γνωρίσoυν καί νά ἀξιοποιήσουν εὐκαιρίες ἀπρόσιτες καί ἀδιανόητες σε προηγούμενες γενιές.
Παράλληλα ὅμως κινοῦνται, καί μάλιστα μέ μεγαλύτερη ταχύτητα, οἱ ἀρνητικές συνέπειες τῆς παγκοσμιοποιήσεως:
α) Τά χάσματα μεταξύ τῶν χωρῶν τοῦ κόσμου βαθαίνουν. Οἱ πλούσιες χῶρες γίνονται πλουσιότερες καί οἱ φτωχές φτωχότερες λυγίζοντας κάτω ἀπό τό βάρος τεραστίων ἐξωτερικῶν δανείων. Ἀλλά καί στήν κάθε χώρα ἐμφανίζονται νέα ρήγματα μεταξύ ἐχόντων καί στερουμένων. «Στίς ἀνεπτυγμένες χῶρες ἀπό τίς ἐλεύθερες συναλλαγές ὠφελεῖται μόνο τό 20% τοῦ πληθυσμοῦ».
β) Σέ ὅλα τά κράτη διαμορφώνεται μιά μικρή μειοψηφία, εὔρωστη οἰκονομικά, μέ μεγάλες δυνατότητες ἐπιρροῆς, ἡ ὁποία κυρίως ἀσχολεῖται μέ τήν ἐπιδίωξη τῶν δικῶν τῆς συμφερόντων. Ἕνας ἑπόμενος κύκλος ἀτόμων καί ὁμάδων προσπαθοῦν νά προσαρμόσουν τόν ρυθμό ζωῆς τους πρός ἐκεῖνο τοῦ προνομιακοῦ κοινωνικοῦ πυρῆνος.
γ) Συγχρόνως ἑκατομμύρια ἀνθρώπων ὠθοῦνται στό περιθώριο καί καταλήγουν σέ συνθῆκες ζωῆς κάτω ἀπό τό ὅριο τῆς φτώχειας. Παράλληλα ἐξαρθρώνονται οἱ δυνατότητες τῶν τοπικῶν κοινωνιῶν νά στηριχθοῦν στίς δικές τους μορφές πνευματικότητος καί κοινωνικότητος.
δ) Νέες μεγάλες μετακινήσεις ἐργατικοῦ δυναμικοῦ παρατηροῦνται καί νέα κύματα μεταναστῶν καί οἰκονομικῶν προσφύγων κατακλύζουν τίς εὔπορες χῶρες. Ἡ ἀνεργία ὀγκοῦται ἀπειλητικά καί σέ πολλές χῶρες ἀναπτύσσεται ἐπικίνδυνα ἡ ξενοφοβία καί ὁ ρατσισμός.
ε) Τά πρότυπα συνεχοῦς ἀναπτύξεως καί καταναλώσεως ἀγαθῶν, μέ τήν ἀλόγιστη καί ἀνηλεή ἐκμετάλλευση τῶν φυσικῶν πόρων ὁδηγοῦν σέ οἰκολογικές καταστροφές στόν πλανήτη ὁλόκληρο.
ς) Τό ἔγκληµα καί ἡ διαφθορά ἀναπτύσσονται µέ ἀνεξέλεγκτους τρόπους σέ πλανητικό ἐπίπεδο µέ πλήρη τεχνολογικό ἐκσυγχρονισµό. Μεγάλο µέρος, ἰδιαίτερα τῆς νεολαίας, ὑπό τήν πίεση αὐτῆς τῆς δίνης ἀναζητεῖ διέξοδο στή βία, στήν αὐτοεγκατάλειψη, στά ναρκωτικά. Παρά τίς πολλές διακηρύξεις γιά τήν ἀξία τοῦ ἀνθρώπου, κυριαρχεῖ ἡ περιφρόνηση τῆς ἀνθρώπινης ζωῆς. Ἄβυσσος ὑποκρισίας χωρίζει τίς γενικές ἐξαγγελίες καί τίς θεωρητικές ἀρχές τῶν παγκοσμίων οργανισμῶν, ἀπό τήν ἐφαρμογή τους στά διάφορα μήκη καί πλάτη τῆς ὑδρογείου. Ὅπως εὔγλωττα διατυπώνει ὁ Χρ. Γιανναρᾶς, ἔχουμε «τήν ἱεροποίηση τῆς ῾ἐλεύθερης ἀγορᾶς᾽ καί τῶν κανονιστικῶν επιταγῶν της, τή χρηστική ἐκδοχή τῶν ἀτομικῶν δικαιωμάτων (πού ἐπειδή εἶναι χρηστική, ἀλλά θρησκειοποιημένη, εὔκολα προσαρμόζεται σέ ἀπάνθρωπες ῾ἱερές᾽ φαρισαϊκές σκοπιμότητες)».
ζ) Στό πολιτικό ἐπίπεδο ὑπονομεύονται πολλοί ἀπό τούς δημοκρατικούς θεσμούς καί ἐξασθενεῖ ἡ ἰσχύς, τό κύρος, ἡ ἀποτελεσματικότητά τους. Τά ἐθνικά κέντρα ἐξουσίας δέν ἐλέγχουν πλήρως τήν οἰκονομική πολιτική. Εἶναι ὑποχρεωμένα νά προσαρμόζονται στίς ἐπιταγές ἄλλων, διεθνῶν κέντρων, στά εὐρύτερα παγκόσμια ρεύματα. Μετά τόν θρίαμβο τῆς οἰκονομίας τῆς ἀγορᾶς, δύο εἶναι οἱ δυνατότητες πού διαγράφονται. Ὅπως ἐπισημαίνει ὁ Gérard J. Lafay: «Ἀπό τή μιά πλευρά, ἡ διαδικασία τῆς παγκοσμιοποιήσεως πού προωθεῖται ἀπό τίς ἐπιχειρήσεις καί διευκολύνεται ἀπό τή μείωση τοῦ κόστους μεταφορῶν καί ἐπικοινωνιῶν. Ἀπό τήν ἄλλη, ἡ διατήρηση τῶν ἐθνῶν πού εἶναι προσκολλημένα στό ἔδαφός τους καί ζητοῦν νά όργανωθοῦν σέ τοπικό πλαίσιο ... ». Ἐξάλλου, μέ τό τέλος τοῦ Ψυχροῦ Πολέμου δέν ἦρθε ἡ εἰρήνη στή γῆ. Ἄναψαν σχεδόν ἄλλοι 50 πόλεμοι καί βρίσκονται σέ ἐξέλιξη περί τούς 40. Ἔτσι ἔχει διαμορφωθεῖ, κατά διατύπωση τοῦ Μποῦτρος Μποῦτρος Γκάλι, «μιά νέα κατηγορία κρατῶν πού δέν εἶναι οὔτε ἀνεπτυγμένα, οὔτε ἀναπτυσσόμενα, οὔτε βρίσκονται σέ μεταβατικό στάδιο, ἀλλά ἀνήκουν σέ μιά τέταρτη κατηγορία: κάνουν πόλεμο εἴτε μεταξύ τους, εἴτε ἐμφύλιο ἤ βρίσκονται ἀκόμη σέ μεταβατική περίοδο μετά ἀπό ἕναν πόλεμο πού διήρκεσε χρόνια». Καί ὁ τέως γεν. γραμματέας τοῦ ΟΗΕ καταλήγει: «Τά πραγματικά προβλήματα πού θά ταλαιπωρήσουν τόν πλανήτη εἶναι προβλήματα πού δέν μποροῦν νά λυθῦν παρά σέ πλανητικό ἐπίπεδο». Τέτοια προβλήματα εἶναι μεταξύ ἄλλων τό δίκαιο τῶν θαλασσῶν, οἱ κλιματικές μεταλλαγές, οἱ ὑδάτινοι πόροι, τά νέα χημικά καί βιολογικά ὅπλα, οἱ μετακινήσεις ἑκατομμυρίων μεταναστῶν σέ παγκόσμιο ἐπίπεδο. Εἶναι φανερό ὅτι ἡ παγκοσµιοποίηση συνδέεται µέ τήν εἰσβολή ἑνός πολιτισµοῦ, οἱ δηµιουργοί τοῦ ὁποίου ἰσχυρίζονται ὅτι εἶναι ὁ καλύτερος. Ἡ σύλληψη, τά κριτήρια καί ὁ τρόπος λειτουργίας τοῦ ὅλου συστήματος ἔχουν στηριχθεῖ στόν δυτικό καπιταλισμό, στή λογική μιᾶς ἐλεύθερης οἰκονομίας, της ὁποίας ἡ δυναμική στηρίζεται στή διαρκή κερδοφορία. Ἡ παγκοσμιοποίηση δέν εἶναι μόνο οἰκονομική διαδικασία. Πρόκειται γιά ἄμεση ἤ ἔμμεση ἐπιβολή ἑνός συστήματος σκέψεως πού ἀγνοεῖ ἤ καί καταστρέφει τίς ἰδιαιτερότητες τῶν ἐπί μέρους λαῶν καί ἀνθρώπων καί παραμερίζει ἤ καί διαλύει ἀξίες ὅπως ἡ φιλία, ἡ ἐντιμότητα, ἡ ἐγκράτεια, προβάλλοντας ἕνα καταναλωτικό πρότυπο μέ ἀδιάκοπη ἐπιδίωξη κέρδους, ἀπό τήν ἐπίδραση τοῦ ὁποίου συχνά συνθλίβονται οἱ ἀνθρώπινες σχέσεις.
Στό τελευταῖο τοῦ βιβλίο πού κυκλοφόρησε πρό μηνῶν (Ἡ παγκοσμιοποίηση), ὁ Philippe Moreau Defarges, καταλήγει: «Ἡ παγκοσμιοποίηση φαίνεται νά ἀνοίγει στήν ἀνθρωπότητα δύο δρόμους ἀκραίους. Δίνει στούς ἀνθρώπους τήν αἴσθηση ὅτι εἶναι κλεισμένοι μέσα σέ μιά φυλακή, τή γῆ ... Ἤ γεννᾶ τή συνείδηση τῆς ἐνότητος τῆς ἀνθρωπότητος. Ἡ παγκοσμιοποίηση δέν δίνει τέλος οὔτε στόν ἄνθρωπο οὔτε στήν ἱστορία του. Δέν εἶναι παρά ἕνα ὑποπροϊόν τῆς τεχνικῆς προόδου. Ἀσφαλῶς δέν εἶναι τυχαίο ὅτι ἡ παγκοσμιοποίηση πραγματοποιεῖται τή στιγμή πού ὁ ἄνθρωπος βυθίζεται σέ δύο ἄπειρα: στό ἀπείρως σμικρό τῆς ὔλης· καί στό ἄπείρως μεγάλο τῶν ἄστρων».
Β'
ΤΟ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ
ΣΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ 200ῦ ΑΙΩΝΟΣ
Ἡ φορά πρός τό Ἄπειρο παραμένει τό χαρακτηριστικό τῆς θρησκευτικῆς ἐμπειρίας. Τό θρησκευτικό βίωμα, καί κατ᾽ ἐπέκταση θρησκεία πού τό ἐκφράζει στόν χρόνο καί τόν τόπο, δέν εἶναι ἐπιφαινόμενο τῆς ήθικῆς, τῆς λογικῆς, τοῦ ψυχικοῦ βίου, τῆς κοινωνίας, ἀλλά ἀποτελεῖ αὐτόνομο φαινόμενο μέ πρωτογενή κατηγορία ἀναφορᾶς, κάτι ἀποκλειστικά ἰδιαίτερο: τό Ἱερό, τό Ἅγιο. Ἡ θρησκεία ἀρχίζει μέ τό δέος ἐνώπιον τοῦ Ἱεροῦ καί κορυφώνεται στήν προσωπική συνάντηση, στή βιωματική σχέση τοῦ ἀνθρώπου μέ τό Ἅγιο, στήν ὁποία συμμετέχουν νόηση, συναίσθημα, βούληση, συνειδητό καί ὑποσυνείδητο. Μέσα στόν ἄνθρωπο ἐνυπάρχει ἔφεση, ὁρμή πρός τό Ἄπειρο. Πρόκειται γιά ὑπαρξιακή, ἀδιάκοπη «ἐπέκταση» πέρα ἀπό τά αἰσθητά σύνορα, στό ἐπέκεινα, στό αἰώνιο. Σ᾽αὐτό τό πεδίο κινεῖται ἡ θρησκευτική ἐμπειρία· ἐμφανίζεται ἤδη σέ πρωτόγονες θρησκευτικές ἐκφράσεις, ὅπως ἡ πνευματοληψία· φθάνει σέ μυστικές πνευματικές ἀνατάσεις, γιά νά κορυφωθεῖ στήν ὑπαρξιακή ὑπέρβαση, τήν ὀντολογική μεταμόρφωση «ἀπό δόξης εἰς δόξαν» (Β' Κορ. 3:18), τήν κοινωνία ἀγάπης μέ τόν Θεό.
Παγκόσμια ἡ προοπτική τῶν μεγάλων θρησκειῶν.
Τό ὅραμα μιᾶς παγκόσμιας κοινωνίας ὑπῆρξε πάντα χαρακτηριστικό τῶν μεγάλων θρησκειῶν. Καί αὐτή τήν πνευματική, πολιτιστική παγκοσμιοποίηση προσπάθησαν νά ἐπιτύχουν μέ τή διάδοση τῆς πίστεώς τους σέ ὅλο καί μεγαλύτερους γεωγραφικούς κύκλους. Ἀρχικά ὁ Βουδδισμός, ἀργότερα ὁ Χριστιανισμός καί μεταγενέστερα τό Ἰσλάμ. Ἀπό αὐτή τή δράση προῆλθαν καί οἱ γνωστές σφαῖρες ἐπιρροῆς τῶν διαφόρων θρησκειῶν. Οἱ ποικίλες σχολές τοῦ Ἰνδουϊσμοῦ, τονίζοντας τή σχετικότητα καί τόν πλουραλισμό τῶν θρησκευτικῶν ἀληθειῶν, δέν κινήθηκαν μέ θέρμη γιά νά ἐπιτύχουν τήν προβολή τους πρός τά ἔξω. Οἱ θρησκεῖες, πού εὐδοκίμησαν στήν Κίνα ἀκολουθώντας τόν δικό τους δρόμο, υἱοθέτησαν παλαιότερα τίς προτάσεις τοῦ Κομφουκίου σέ συμβιβασμό μέ τίς προτεινόμενες ἀπό τόν Λάο-Τσέ ἀντιθετικές ρήσεις, ἐνῶ ἀφομοίωσαν καί ἀνέπτυξαν σημαντικές ἰδέες του Μαχαγιάνα Βουδδισμοῦ. Στήν ἐποχή μας ὁ κινεζικός λαός, πού - ἄς μή λησμονεῖται - ἀποτελεῖ τό 1/5 τοῦ πληθυσμοῦ τῆς γῆς, ἐνστερνίσθηκε τή μαρξιστική θεωρία, τήν ὁποία ἐπεξεργάσθηκε ὁ Μάο-τσέ-Τούνγκ καί ἀναπροσαρμόζουν ἔντεχνα οἱ διάδοχοί του.
Ἡ βασική διαφορά τοῦ θρησκευτικοῦ ὁράματος ἀπό τή σύγχρονη παγκοσμιοποίηση εἶναι ὅτι οἱ θρησκεῖες ἐπιδιώκουν τήν καθολίκευση προτείνοντας τίς δικές τους δογματικές ἀλήθειες καί ἀρχές συμπεριφορᾶς. Ὅλες δέ, μέ τόν ἕνα ἤ τόν ἄλλο τρόπο, τόνισαν τήν ἀνάγκη συμπαθείας, ἐπιεικείας, φιλανθρωπίας, λιτότητος, δικαιοσύνης. Στόν χῶρο τῶν μονοθεϊστικῶν θρησκειῶν τό σταθερό κέντρο ἀναφορᾶς καί ἀντιμετωπίσεως τοῦ ἀνθρώπου καί τῶν κοινωνικῶν προβλημάτων ὑπῆρξε ἡ πίστη στόν ζωντανό Θεό, Δημιουργό καί προ νοητή τοῦ σύμπαντος. Παράλληλα ὅμως μέ τή συμβολή τους στήν προσέγγιση ἀνθρώπων καί λαῶν, οἱ θρησκεῖες ὑπῆρξαν συχνά παράγοντες φοβερῶν συγκρούσεων καί ἀγεφυρώτων διαιρέσεων, πού ὕψωσαν στόν πλανήτη μας διάφορα ἀτσάλινα παραπετάσματα, δημιούργησαν στεγανά πολιτιστικά σύνολα καί ἀνέστειλαν τήν πορεία πρός παγκόσμια ἁρμονική συμβίωση. Δέν εἶναι λίγες οἱ περιπτώσεις ὅπου οἱ θρησκεῖες, σέ συνδυασμό μέ διάφορες πολιτικές, στήριξαν τήν ἀλαζονεία καί τήν ἐπιθετικότητα πολλῶν λαῶν.
Ἀντοχή τῆς θρησκευτικῆς πολυμορφίας.
2. α) Σέ μερικές ἱστορικές περιόδους καί σέ ὁρισμένα ἐπί μέρους θρησκευτικά κέντρα καλλιεργήθηκε ἡ ἀντίληψη ὅτι ἡ παγκόσμια κοινωνία θά ἐπραγματοποιεῖτο μέ τήν ἐπιβολή μιᾶς συγκεκριμένης θρησκείας. Καί πρός αὐτή τήν κατεύθυνση ἐπιστρατεύθηκε ὄχι μόνο ὁ λόγος καί τό φιλανθρωπικό ἔργο ἀλλά, μέ ἀνάλογο ἐνθουσιασμό, ἡ βία καί ὁ πόλεμος. Πάντα βέβαια μέ τήν ἀντίληψη ἤ τό πρόσχημα ὅτι ἐπρόκειτο γιά τό ... καλό τῶν αλλῶν. Σήμερα, κανείς μελετητής τοῦ φαινομένου τῆς θρησκείας δέν ὑποστηρίζει τέτοια δυνατότητα. Ὁ θρησκευτικός πλουραλισμός εἶναι ἀδιαμφισβήτητο γεγονός. Μία ἀπό τίς τελευταῖες στατιστικές (1991), σέ συνολικό πληθυσμό τοῦ πλανήτου 5.480.010.000, δίδει τούς έξῆς ἀριθμούς: Χριστιανοί: 33,4% (1.833.022.000). Μουσουλμάνοι: 17,7%, (971.328.700). Ἄνευ θρησκείας: 16% (876.232.000). Ἰνδουϊστές: 13,4% (732.812.000). Βουδδιστές: 5,7% (314.939.000). Ἄθεοι: 4,4% (240.310.000). Ὀπαδοί κινεζικῶν θρησκευτικῶν παραδόσεων: 3,4% (187.107.000). Ὀπαδοί νέων θρησκειῶν: 2,6% (143.415.000). Ὀπαδοί φυλετικῶν παραδοσιακῶν θρησκευμάτων: 1,8% (96.531.000). Καί ἀκολουθοῦν σέ ποσοστό λιγότερο τοῦ 0,3% γιά κάθε θρησκευτική κοινότητα, οἱ σικχιστές, οἱ έβραίοι, οἱ σαμανιστές, οἱ παραδοσιακοί κομφουκιανοί, οἱ μπαχάι, οἱ τζαϊνιστές, οἱ σιντοϊστές.
Μέ τή μετανάστευση πληθυσμῶν σέ ἄλλες χῶρες καί κυρίως σέ νέες μεγάλες πόλεις σέ ὅλες σχεδόν τίς ἠπείρους, ἡ παρουσία πολλῶν θρησκευτικῶν κοινοτήτων εἶναι ταυτόχρονη στήν ἴδια περιοχή καί κοινωνία. Ἀνά τόν κόσμο, οἱ χριστιανοί βρίσκονται καί στίς 270 χῶρες τοῦπλανήτη, οἱ μή θρησκευόμενοι σέ 236, οἱ μπαχάι σέ 220, οἱ μουσουλμάνοι σέ 184, οἱ ἀθεϊστές σέ 139, οἱ ἑβραίοι σέ 134, οἱ φυλετικῶν θρησκευμάτων σέ 104. Οἱ ὑπόλοιπες θρησκείες βρίσκονται σέ λιγότερες ἀπό 100 χῶρες ἡ κάθε μία. Οἱ στατιστικές αὐτές, ἔστω καί ἄν εἶναι σχετικές, ἀναμφισβήτητα βεβαιώνουν τόν σημερινό πλουραλισμό τῶν θρησκευμάτων.
β) Σέ μιά περίοδο τοῦ αἰῶνος μας καλλιεργήθηκε ἡ προσδοκία - ἰδίως μέ τήν ἐπικράτηση τῆς κομμουνιστικῆς ἰδεολογίας - ὅτι ἡ θρησκευτική σύγκλιση καί ὁμοιομορφία στή γῆ τελικῶς θά ἐπετυγχάνετο μέ τή δυναμική ἐξάλειψη ἤ τήν πλήρη ἀρνηση τῆς θρησκείας. Ἀκραῖο παράδειγμα αὐτοῦ τοῦ σχεδιασμοῦ ὑπήρξε ἡ Ἀλβανία, ὅπου ἐπεβλήθη διά τῆς βίας ἡ αθεἴστική ὁμοιογένεια. Ἀνάλογη προσδοκία ἀπό τήν ἀντίθετη πλευρά καλλιεργήθηκε σέ ἄλλες χῶρες πού εἶχαν ἐπηρεασθεῖ πολιτιστικά ἀπό τόν καπιταλισμό, μέ τή διάδοση τῆς ἀντιλήψεως ὅτι ἁπλώς ἡ θρησκεία θά καταστεί ἄχρηστη. Ὁ ἄνθρωπος ὅλο καί λιγότερο θά τή χρειάζεται ἐφόσον θά βρίσκει τίς λύσεις τῶν προβλημάτων του μέ τήν ἐπιστήμη καί τήν τεχνολογία. Ἔτσι ὑποστηρίχθηκε ὅτι ἡ θρησκεία θά πεθάνει ἀπό παρακμή ἡ ἀπό ἀσφυξία. Ἡ πρόβλεψη ὅμως ὅτι ή προσέγγιση τῶν ἀνθρώπων θά ἐρχόταν μέ τό τέλος τῆς θρησκείας δέν ἐπαληθεύθηκε.
γ) Δέν ἔχει ἀκόμα τελειώσει ὁ εἰκοστός αἰώνας καί τά γεγονότα ἔδειξαν πόσο ἐπιφανειακές καί ἁπλουστευτικές ἦσαν αὐτές οἱ ἀντιλήψεις. Ὁ 19ος αἰώνας ἔληξε μέ τή Νιτσεϊκή ἀναγγελία ὅτι «ὁ Θεός πέθανε, ... καί τόν σκοτώσαμε ἐμεῖς!» Ἀλλά ὁ 20ός αἰώνας - καί μαζί του ἡ δεύτερη χιλιετία μ.Χ. τελειώνει μέ μιά νέα ἐντυπωσιακή ἀναζωπύρωση τῆς θρησκείας. Πάνω ἀπό τό 70,2% τοῦ πληθυσμοῦ τῆς γῆς υἱοθετεῖ κάποια θρησκευτική πίστη καί ἄνω τοῦ ἡμίσεος τῆς σημερινῆς ἀνθρωπότητος ἐξακολουθεῖ νά πιστεύει κατά τόν Α ἤ Β τρόπο σέ Θεό. Ἡ νέα αὐτή δυναμική ἔχει ἀποκτήσει σημαντικό ρόλο καί στόν χῶρο τῆς πολιτικῆς (κίνημα Χομεϊνί στό Ἰράν, μουσουλμάνοι ἀντάρτες στήν Ἀλγερία, ὁργάνωση μουσουλμάνων στήν Τουρκία, «μαῦρα κόμματα» στό Ἰσραήλ, κινήματα Ἰνδουϊστῶν στή Σρί Λάνκα, ἄνοδος ἀκραίων Προτεσταντικῶν ρευμάτων στόν Τρίτο Κόσμο). Μετά τήν κάμψη τῆς κομμουνιστικῆς ἰδεολογίας, ἀναπτύσσεται σέ πολλές χῶρες ἕνας ἰδιαίτερος τύπος Ἰσλάμ, πού προσφέρει προστασία, συσπείρωση, καταφύγιο καί ἀξιοπρέπεια στούς πτωχούς, ἐλπίδα γιά καταξίωση καί κοινωνική δικαιοσύνη στούς περιθωριακούς. Ἔτσι διαμορφώνεται ἕνα νέο προλεταριάτο πού ὁπλίζεται μέ θρησκευτική ἀποφασιστικότητα, ἀντοχή καί μαχητικότητα. Συγχρόνως ὅμως ἀναπτύσσεται ἕνας πολυδύναμος στροβιλισμός νέων θρησκευτικῶν ἰδεῶν καί ὁμάδων ποικίλης συστάσεως.
Ἔτσι ἐμφανίζεται μιά «εἰσβολή τοῦ σχετικοῦ», πρός ἀντικατάσταση τοῦ θρησκευτικοῦ ἀπολύτου. Κατάφαση στόν πλουραλισμό σέ ἀντίθεση πρός τούς ἀπόλυτους κανόνες καί τίς ἀπόλυτες ἀλήθειες πού χαρακτηρίζονται δογματισμοί καί αὐταρχισμοί. Ἡ προτεραιότητα δίδεται στήν ἐμπειρία, τήν ἐνόραση καί ὄχι στή γνώση, τό δόγμα ἤ τόν θεσμό. Μέ κύριο πρωταγωνιστή τήν ἰνδική σκέψη, προτείνεται ἡ ἰδέα τῶν «ἐναλλακτικῶν ἀπολύτων».
Τελικά παρουσιάζεται ἀπορρύθμιση πολλῶν θρησκευτικῶν πίστεων καθώς καί δημιουργία ἕνός νεφελώματος ὁμάδων, ὅπου συγχρωτίζονται ποικίλοι μυστικισμοί καί διάφορες παλιές ἀνατολικές σοφίες καί πρακτικές. Οἱ φτωχές κοινωνίες τοῦ Τρίτου Κόσμου καθώς καί οἱ πρώην κομμουνιστικές εἶναι ἰδιαίτερα εὐάλωτες σ᾽αὐτές τίς ἐπιρροές, χωρίς νά ἐξαιροῦνται ἐντούτοις ἀπό τούς κνησμούς τους ἡ Ευρώπη καί ἡ Βόρειος Ἀμερική.
Ἡ σημασία τοῦ θρησκευτικοῦ φαινομένου στή διαμόρφωση τοῦ πολιτισμοῦ τοῦ ἑπόμενου αἰῶνος εἶναι πλέον προφανής. Πρό ὀλίγων μάλιστα ἐτῶν διακεκριμένος ἀμερικανός καθηγητής στρατηγικῶν μελετῶν, ὁ Samuel Ρ. Huntington, μέ τό ἔργο του Ἡ σύγκρουση τῶν πολιτισμῶν, προέβλεψε σύγκρουση τοῦ δυτικοῦ πολιτισμοῦ, ὅπως διαμορφώθηκε ἀπό τόν Ρωμαιοκαθολικισμό καί τόν Προτεσταντισμό μέ τόν ἀνατολικό, στόν ὁποίο ἐκτός τοῦ Ἰσλάμ ἐντάσσει καί τόν Ὀρθόδοξο Χριστιανισμό. Βεβαίως, ἕνας θρησκειολόγος ἔχει σοβαρές ἐνστάσεις ὡς πρός τήν ἀντιμετώπιση τοῦ θρησκευτικοῦ φαινομένου ἀπό τόν συγκεκριμένο μελετητή, κι ἕνας ἱστορικός ὡς πρός τή χρήση τῶν πορισμάτων τῆς ἱστορικῆς ἐπιστήμης καί τή σοβαρότητα πολλῶν ἰσχυρισμῶν τοῦ συγγραφέως. Πίσω ἀπό τίς προβλέψεις συγκρούσεως πολιτισμῶν φαίνεται νά ὑφέρπει ἡ ἀλαζονεία τοῦ δῆθεν καλύτερου καί ἡ μέριµνα πῶς θά προστατευθεῖ αὐτός. Καί ἀκόμη, ἡ μεταφορά τοῦ ἐμμέσου μηνύματος: «Ἀπειλούμεθα· πρέπει νά ἐτοιμασθοῦμε γιά ἄμυνα». Ἡ ἀνάλυση γίνεται μέ βάση a priori σχήματα· π.χ. συγγένεια ὀρθόδοξου κόσμου καί Ἰσλάμ, μέ πλήρη παραγνώριση τῆς θεολογικῆς βάσεως καί τῶν ἱστορικῶν πολιτιστικῶν διαφορῶν τῶν δύο θρησκειῶν.
Ἀλλά τό θρησκευτικό βίωμα ἔχει τή δική του δυναμική καί δέν ὑπακούει στίς σχηματικές ὁρισθετήσεις στρατηγικῆς τῶν μεγάλων. Στή θρησκευτική ἀναζήτηση καί ἐξέλιξη ὑπάρχει πάντα κάτι τό ἀστάθμητο πού ἔρχεται ἔξω ἀπό τόν χῶρο τῶν ἀνθρωπίνων προβλέψεων. Γιά τή θρησκευτική συνείδηση δισεκατομμυρίων ἀνθρώπων, πάνω ἀπό τίς ἐξελίξεις τῆς ἀνθρωπότητος βρίσκεται μιά ἄλλη δύναμη, πρόνοια καί ἀγάπη, ἡ θεϊκή.
Ὅµως, ὅσο ριζικά καί ἄν διαφωνεῖ κανείς σέ πολλά σηµεῖα τῆς ἱστορικῆς ἀναλύσεως τοῦ Huntington, ἡ µελέτη τοῦ φανερώνει πώς ἡ παράµετρος τῆς θρησκείας διατηρεῖ ἐξαιρετική σηµασία καί θά ἀποκτήσει ἀκόµη µεγαλύτερη στά χρόνια πού ἔρχονται.
Ἀναπροσαρμογή σχέσεων τῶν θρησκειῶν.
3. Μέσα στή διαδικασία παγκοσμιοποιήσεως ἀναπροσαρμόζονται καί οἱ σχέσεις τῶν θρησκειῶν:
α) Ἤδη ἀπό τά τέλη του 19ου αἱ., ὁμάδες διανοουμένων διαφόρων θρησκευτικῶν πεποιθήσεων προσπάθησαν νά μιλήσουν γιά τή διαμόρφωση μιᾶς νέας, κοινῆς θρησκείας, ἀναζητώντας τούς κοινούς παρονομαστές. Μετά τόν Β' Παγκόσμιο Πόλεμο μάλιστα, ἀναπτύχθηκε ἡ τάση συνεργασίας τῶν θρησκειῶν γιά συγκεκριμένα θέματα, ὅπως π.χ. της εἰρήνης (World Conference οn Religion and Peace). Ἀλλά ὁ συμπαγής συντηρητικός πυρήνας τῶν περισσοτέρων θρησκευτικῶν κοινοτήτων ἀντιστέκεται. Ἔτσι αὐτές οἱ προσπάθειες μένουν μιά τάση ὁρισμένων διανοουμένων, πού συχνά ἀποσπώνται ἀπό τήν ὀργανική ζωή τῆς συγκεκριμένης θρησκευτικῆς κοινότητος, μέ ἀποτέλεσμα νά γίνονται περιθωριακοί καί ἡ φωνή τους ἀδιάφορη γιά τούς πολλούς. Παρά ταῦτα, ἡ συζήτηση γιά μιά «παγκόσμια θρησκεία» συνεχίζεται.
β) Πολλές ἐλπίδες προσεγγίσεως ἔδωσαν ἀρχικά διάφορες προσπάθειες διαλόγου μεταξύ ἐκπροσώπων δύο ἤ περισσοτέρων θρησκευτικῶν κοινοτήτων. Ὅμως, μετά τή στενότερη γνωριμία συχνά ἀκολουθεῖ ἡ ἀπογοήτευση ἀπό τίς διαπιστούμενες ἀντιθέσεις καί διαφορές. Παρά ταῦτα, ἡ ὁδός τῆς ἐπικοινωνίας καί τοῦ διαλόγου παραμένει σημαντική, ἄν μή τι ἄλλο γιά τήν ἀλληλοκατανόηση.
γ) Μιά τρίτη τάση τονίζει τό χρέος σεβασμοῦ στήν ἐλευθερία καί τήν ἰδιαιτερότητα τοῦ ἄλλου, τήν ἀποδοχή τῆς πολυμορφίας καί τή συνειδητή εἰρηνική συνύπαρξη. Ἀντί γιά ἀπομόνωση καί καλλιέργεια ἐχθρότητος, συνιστάται συνεργασία ὅσο τό δυνατόν περισσότερη σέ θέματα κοινῆς ἀποδοχῆς καί ἐνδιαφέροντος, ὅπως ἡ κοινωνική δικαιοσύνη καί ἡ εἰρηνική διευθέτηση τῶν διαφορῶν σέ τοπικό καί οἰκουμενικό ἐπίπεδο. Ἡ κάθε θρησκευτική κοινότητα ἔχει ἀναπτύξει στή διαδρομή τῶν αἰώνων τίς δικές τῆς ἀρχές, ἐμπνεύσεις καί πρακτικές πού μπορεῖ νά ἀποδειχθοῦν πολύτιμες γιά τήν ἐπίτευξη ἀρμονικῆς συμβιώσεως τῶν άνθρώπων. Στό εἰδικότερο φαινόμενο τῆς παγκοσμιοποιήσεως, μέ τήν τάση ἐπιβoλῆς ἑνός πολιτισμοῦ ἀπό συγκεκριμένο κέντρο ἐξουσίας, οἱ θρησκευτικές κοινότητες προβλέπεται ὅτι θά ἀποτελέσουν κέντρα ἀντιστάσεως. Οἱ θρησκεῖες προσφέρονται ὡς φρούρια τῆς ταυτότητος πολλῶν λαῶν γιά τή διατήρηση τῆς φυσιογνωμίας τους. Εἶναι ἐνδεχόμενο νά ἐξελιχθοῦν σέ νησίδες ἀσφαλείας, ὅπου οἱ ἄνθρωποι καταφεύγουν γιά νά ἀποφύγουν τά δεινά πού συνεπιφέρει ἡ παγκοσμιοποίηση. Ἡ ἀναζήτηση τελικά τῆς ὑπέρτατης πραγματικότητος, τῆς ἀλήθειας, τῆς ὑπερβάσεως τοῦ θανάτου, παραμένει βαθύς πόθος καί δικαίωμα τοῦ κάθε ἀνθρώπου.
Ἡ παγκοσμιοποίηση ἐνδέχεται ἐπίσης νά συμβάλει στήν ἐξέλιξη καί τήν ἀνάπτυξη λανθανόντων σπόρων καί τάσεων στά σπλάχνα τῶν διαφόρων θρησκειῶν. Τά ἐπί μέρους θρησκεύματα εἶναι ὀργανικά σύνολα ἐξελισσόμενα, πού δέχονται ἐπιδράσεις, ἀφομοιώνουν καί οἰκεωποωῦνται νέες ἰδέες. Δέν κινοῦνται στό ἀφηρημένο κενό· ἀναπροσαρμόζονται. Τόν τελευταίο αἰώνα, κατά τόν ὁποῖο δόθηκε ἔμφαση στά θέματα τῆς εἰρήνης, τῆς δικαιοσύνης, τῆς ἰσοτιμίας τῶν λαῶν, τῆς ἐλευθερίας, τῶν δικαιωμάτων τοῦ ἀνθρώπου, τῆς ἀγάπης, πολλοί συγγραφεῖς ἀνήκοντες σέ διάφορες θρησκείες ὄχι ἁπλώς υἱοθέτησαν ἀλλά καί προσπάθησαν νά τά ἀναδείξουν ὡς συστατικά τῆς δικῆς του θρησκείας ὁ καθένας. Δέν ἔχει σημασία γιά τό θέμα μας ἡ ἱστορική ἀκρίβεια τῶν ἰσχυρισμῶν αὐτῶν, ἀλλά τό γεγονός τῆς ἐπιθυμίας συγκλίσεως. Ἡ θρησκευτική συνείδηση ζυμώνεται, ἀνανεώνεται, ἀναπροσαρμόζεται στά νέα δεδομένα, ἐπηρεάζεται ἀπό νέες ὅσο καί παλαιές ἰδέες κατά τήν πορεία πρός παγκοσμωποίηση, ἀλλά ἔχει τή δυνατότητα καί νά ἐπηρεάσει τήν τελική μορφή της.
Γ´
ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΕΥΘΥΝΗ ΚΑΙ ΣΥΜΒΟΛΗ
Δυναμική τοῦ θρησκευτικοῦ βιώματος.
1. Στίς διορθωτικές ἐπεμβάσεις, πού πρέπει νά γίνουν γιά τή θεραπεία πολλῶν ἀρνητικῶν συνεπειῶν τῆς παγκοσμιοποιήσεως ἡ συμβολή τοῦ ὑγιοῦς θρησκευτικοῦ βιώματος εἶναι καθοριστική καί ἀναντικατάστατη. Διότι ἡ θρησκευτική πίστη ἐπηρεάζει τό βάθος τῆς ἀνθρώπινης συνειδήσεως καί βουλήσεως, διαμορφώνει τή σκέψη, τό ἦθος, τόν χαρακτήρα τῶν ἀνθρώπων. Τήν οἰκουμένη μποροῦν νά ὁδηγήσουν σέ τραγικές περιπέτειες τά ἐγωκεντρικά ἄτομα πού συνήθως συγκροτοῦν διάφορα ἀλαζονικά σύνολα. Αὐτό τόν θανατηφόρο ἰό τοῦ ἐγωισμοῦ, μόνο τό γνήσιο θρησκευτικό βίωμα εἶναι σέ θέση νά τόν ἐξουδετερώσει.
Γιά νά ἀντιμετωπισθοῦν λοιπόν οἱ ἀρνητικές συνέπειες τῆς παγκοσμιοποιήσεως, χρειάζονται σέ ὅλα τά ἐπίπεδα λήψεως ἀποφάσεων προσωπικότητες πού θά ἐμπνέονται ἀπό ὀρθή καί δίκαιη κρίση, ἀγαθή συνείδηση, ἀπό τόν πόθο γιά μιά εἰρηνική οἰκουμένη μέ σεβασμό στήν ἐλευθερία καί στήν ἰδιαιτερότητα τοῦ κάθε ἀνθρώπινου προσώπου καί λαοῦ. Ὅσο πιό αὐθεντικό καί καθαρό εἶναι τό θρησκευτικό βίωμα, τόσο πιό ἀποφασιστικά συμβάλλει - μέ τήν ἀφύπνιση καί τό ἀγωνιστικό φρόνημα ὀργανωμένων ὁμάδων καί λαῶν - σέ μιά θετική προσφορά μέσα στό παγκόσμιο γίγνεσθαι.
Οἰκουμενικότητα, ὁ πνευματικός χῶρος τῆς Ὀρθοδοξίας.
2. Οἱ χριστιανοί, καί μάλιστα οἱ Ὀρθόδοξοι, δέν αἰσθανόμαστε ἀμηχανία οὔτε αἰφνιδιαζόμαστε ἀπό τή διαδικασία τῆς παγκοσμιοποιήσεως. Ἡ οἰκουμενικότητα ὑπῆρξε ὁ αὐτονόητος πνευματικός μας χῶρος. Ἡ διάσταση τῆς παγκοσμιότητος ἀποτελεῖ βασικό συστατικό τῆς Ὀρθοδοξίας. Ἀπό τό πρῶτο κεφάλαιο τῆς Ἁγίας Γραφῆς (Γεν. 1:1), τονίζεται ὅτι οὐρανός, γῆ, ἀνθρώπινο γένος, τά πάντα, δημιουργήθηκαν ἀπό τόν Θεό· ἐνῶ τά τελευταία κεφάλαιά της (Ἀποκ. 21-22) ἀφιερώνονται στό ὅραμα τοῦ καινοῦ ούρανοῦ καί τῆς καινῆς γῆς (Ἀποκ. 21:1). Μέ τή Σάρκωσή Του ὁ Λόγος τοῦ Θεοῦ προσέλαβε ὁλόκληρη τήν ἀνθρώπινη φύση καί καλεῖ στή Βασιλεία Του τούς πάντες, χωρίς ἐξαίρεση, χωρίς διάκριση φυλῆς, γλώσσας, καταγωγῆς. Τελικά, ἡ παγκοσμιότητα τοῦ Εὐαγγελίου τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ ὑπερβαίνει ἀκόμα καί τή σφαίρα τοῦ πανανθρώπινου, ἐπεκτείνεται σέ ὅλη τήν κτίση, στήν ὁποία ὀργανικά ὁ ἄνθρωπος μετέχει. Ἡ χριστιανική διδασκαλία πρωτακούσθηκε σέ συγκεκριμένο τόπο καί χρόνο, ἀλλά εἶχε ἀπό τήν ἀρχή καί διατηρεῖ σταθερά τόν παγκόσμιο καί ἐσχατολογικό χαρακτήρα της. Στίς ἐπιστολές τοῦ ἀποστόλου Παύλου τονίζεται ἰδιαιτέρως ἡ παγκοσμιότητα σέ συσχέτιση μέ τό μυστήριο τῆς Ἐκκλησίας. Τό καθολικό αὐτό ὅραμα φθάνει στό κορύφωμά του ὅταν ὁ Παῦλος ἀναφέρεται στό θέλημα τοῦ Θεοῦ, εἰς τό «μυστήριον τοῦ θελήματος αὐτοῦ», πού πρόκειται νά πραγματοποιηθεῖ «εἰς οἰκονομίαν τοῦ πληρώματος τῶν καιρῶν, ἀνακεφαλαιώσασθαι τά πάντα ἐν τῷ Χριστῷ, τά ἐπί τοῖς ούρανοῖς καί τά ἐπί τῆς γῆς ἐν αύτῷ» (Ἐφεσ. 1:9-10).
Γιά τήν καταγραφή τοῦ χριστιανικοῦ μηνύματος, κατά τήν πρώτη φάση τῆς διαδόσεώς τοῦ στόν κόσμο, χρησιμοποιήθηκε ἡ ἑλληνική γλώσσα καί ὁ ἑλληνικός πολιτισμός, ἕνα ἀπό τά βασικά χαρακτηριστικά τοῦ ὁποίου ὑπηρξε ἡ οἰκουμενικότητα. Κυρίως αὐτή διαπότισε τήν ἑλληνική φιλοσοφία, τήν ἐπιστήμη, τήν τέχνη καί τή γλώσσα πού διευκόλυνε τήν πολύμορφη ἐπικοινωνία ἀνάμεσα στούς ἀνθρώπους καί τούς λαούς. Ἡ οἰκουμενική συνείδηση καλλιεργήθηκε μέ νέα δύναμη ἀπό τούς μεγάλους Ἱεράρχες καί οἰκουμενικούς Διδασκάλους τοῦ τετάρτου αἰ, οἱ ὁποῖοι πραγματοποίησαν τή σύνθεση ἀρχαιοελληνικῆς οἰκουμενικῆς σκέψεως καί χριστιανικῆς πίστεως. Καί ἀργότερα, στή συνάντησή τῆς μέ τούς λαούς τῆς Ν.Α. Εὐρώπης, «ἡ βυζαντινή αὐτοκρατορία θυσιάζει τόν οἰκουμενισμό τῆς ἑλληνικῆς γλώσσας γιά νά διατηρήσει τήν παγκοσμιότητα τοῦ πολιτισμοῦ της». Ὁλόκληρη ἡ ὀορθόδοξη λατρευτική ζωή κινεῖται σ᾽αὐτό τό παγκόσµιο ὅραµα. Τόν πυρήνα της ἀποτελεῖ ἡ Κυριακή προσευχή: «ἐλθέτω ἡ βασιλεία σου, γενηθήτω τό θέληµά σου ὡς ἐν οὐρανῷ καί ἐπί τῆς γῆς». Ὄχι ἁπλῶς ἐν ἐµοί ἤ ἐν ἡµῖν, ἀλλά «πανταχοῦ τῆς γῆς». Ὁ πιστός, προτοῦ ἀναφερθεῖ στά ἄµεσα προβλήµατα τοῦ ἐπιουσίου ἄρτου, καλεῖται νά κινηθεῖ σέ παγκόσµιο ὁρίζοντα. Τό προσωπικό καί τό συγκεκριμένο δέν τόν ἐμποδίζουν νά σκέπτεται τό οἰκουμενικό. Στήν κάθε θεία Λειτουργία, πού ἀποτελεῖ τή σύνοψη τοῦ μυστηρίου τῆς σωτηρίας, οἱ δεήσεις ἀρχίζουν «ὑπέρ τῆς εἰρήνης τοῦ σύμπαντος κόσμου», γιά νά κορυφωθοῦν μέ τήν προσφορά τῶν Τιμίων Δώρων, πού γίνεται «κατά πάντα καί διά πάντα», «ὑπέρ τῆς οἰκουμένης».
Ὅλες οἱ μεγάλες ὀρθόδοξες ἑορτές ἀνοίγουν στήν ψυχή μας ὁρίζοντες παγκοσμιότητος. Ἰδιαίτερα ἔντονη εἶναι ἡ ἀτμόσφαφα αὐτή στήν περίοδο τοῦ Πάσχα καί τῆς Πεντηκοστῆς. Γενικά, τό παγκόσμιο ὅραμα παραμένει ἡ δυναμική προοπτική τῆς ὀρθοδόξου διδασκαλίας καί λατρείας.
Ἡ ὀρθή ἀντιμετώπιση τοῦ φαινομένου τῆς παγκοσμιοποιήσεως ἀπό ὀρθοδόξου πλευρᾶς δέν εἶναι ἀποκλειστικό ζήτημα τοῦ κλήρου ἤ ὁρισμένων λαϊκῶν θεολόγων. Ἀπαιτεῖ ἐνασχόληση καί ὑπεύθυνη στάση ὅλων τῶν λαϊκῶν μελῶν τῆς Ἐκκλησίας, μέ σοβαρή μελέτη, ἀνάλυση καί προτάσεις σχετικά μέ τά ἐπιστημονικά, πολιτικά, πολιτιστικά καί οἰκονομικά δεδομένα. Θά χρειασθεῖ συνεχής δημιουργικός στοχασμός σέ ὅλους τούς τομεῖς τῶν άνθρωπιστικῶν, πολιτικῶν καί οἰκονομικῶν ἐπιστημῶν.
Τό ζητούμενο ἀπό τήν Ὀρθοδοξία.
3. Ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία ἀσφαλῶς δέν θά πρέπει νά παρασυρθεῖ στήν τακτική τῆς Ρωμαιοκαθολικῆς, νά σπεύδει νά ἀποφαίνεται ἐπί παντός ἀναφυομένου θέματος καθορίζοντας λεπτομέρειες λύσεων. Αὐτό εἶναι ἔργο τῆς ἀναζητήσεως τῶν εἰδικῶν ἐρευνητῶν στίς πολιτικές καί κοινωνικές ἐπιστῆμες.
Τό μεγάλο ζητούμενο ἀπό τήν Ἐκκλησία θά παραμένει ἡ πνευματική ἀναγέννηση τοῦ ἀνθρώπου, ἡ ἐν Χριστῷ σωτηρία, ἡ νοηματοδότηση τῆς ζωῆς. Ἔτσι προσφέρει τό σημαντικότερο: καλλιεργεῖ συνειδήσεις, διαμορφώνει προσωπικότητες πού μέ τή συνέπεια τοῦ βίου τους ἐνισχύουν τό ἀνοσοποιητικό σύστημα τῆς κοινωνίας καί τό ζωογονοῦν. Τό πιό ἀναγκαῖο στή σύγχρονη ἐποχή εἶναι ἄνθρωποι πού διαθέτουν χαρακτήρα, ὅραμα, ἀντοχή καί ἀνυπόκριτη ἀγάπη, πού στηρίζουν τήν ἀντίσταση στόν ἐγωκεντρισμό - ἀτομικό, ἐθνικό ἤ φυλετικό. Ἡ ἀλαζονεία, ἡ μανία τῆς ἐξουσίας καί ἡ ὑποκρισία δέν ἀποτελοῦν χαρακτηριστικά μόνο τῶν δυνατῶν καί τῶν μεγάλων κρατῶν ἀλλά ὑφέρπουν καί ζοῦν στίς ψυχές ὅλων μας.
Ἡ Ἐκκλησία δέν μπορεῖ νά ἀνήκει στή λέσχη τῶν δυνατῶν καί τῶν πλουσίων. Ἡ δύναμη τῆς Ὀρθοδοξίας δέν ταυτίστηκε οὔτε στηρίχθηκε στήν ἄσκηση τῆς κοσμικῆς ἐξουσίας. Τό περίφημο κείμενο τοῦ Ντοστογιέφσκη γιά τόν Μέγα Ἱεροεξεταστή23 προσδιορίζει καθαρά τόν μεγάλο πειρασμό τῆς κοσμικῆς ἐξουσίας πού ἀντιμετώπισε ἡ Δύση, ἀλλά πού δέν ὑπῆρξε ἄγνωστος καί στήν Ἀνατολή.
Ἡ παρουσία τῆς Ἐκκλησίας ὀφείλει νά εἶναι ἀδιάκοπα προφητική καί κριτική στά διάφορα φαινόμενα ἀναλγησίας ἀπέναντι στήν ἐξαθλίωση. Μέ θυσιαστική ἄσκηση τῆς διακονίας της. Μέ πρόσκληση σέ συνεχή καί συνεπή μετάνοια, μέ διαρκή συμμετοχή σέ προσπάθειες γιά δικαιοσύνη καί εἰρήνη. Μέ ζωή λιτότητος, ἀσκήσεως καί ἐγκρατείας. Οἱ Μακαρισμοί, ὅπως τούς διετύπωσε στήν ἐπί τοῦ ὄρους ὁμιλία Του ὁ Χριστός, καθορίζουν τό αὐθεντικό ἦθος της. Σκοπός τῆς ὀρθόδοξης χριστιανικῆς ζωῆς παραμένει ἡ ἀπόκτηση τοῦ Ἁγίου Πνεύματος. Καί αὐτός ὁ σκοπός ἐπηρεάζει ἄμεσα τίς ἀνθρώπινες σχέσεις σέ τοπικό καί οἰκουμενικό ἐπίπεδο. Διότι «ὁ καρπός τοῦ Πνεύματος» δέν εἶναι κάποιες πτήσεις σέ ἐξωκόσμιους χώρους ἀλλά «ἀγάπη, χαρά, εἰρήνη, ἀγαθωσύνη, πίστις, πραότης, ἐγκράτεια» (Γαλ. 5:22), ὑπέρβαση δηλαδή τῆς ἀνθρώπινης ἐπιθετικότητος καί τῶν κοινωνικῶν συγκρούσεων, ἐναρμόνιση τῶν σχέσεων μεταξύ ἀνθρώπων καί λαῶν. Μέ τήν αἴσθηση οἰκουμενικότητος πού καλλιεργεῖ, ἡ Ἐκκλησία ὄχι μόνο συμβάλλει στήν προσέγγιση τῶν ἀνθρώπων ἀλλά καί ἀναγγέλλει, συμβολικά καί λειτουργικά, τήν παγκόσμια κοινωνία ἀγάπης. Τήν προγεύεται ὡς ἐσχατολογική προσδοκία. Ὡς ὅραμα καί ἑορτή. Ὅποιος θέλει, ἄς συμμετάσχει. Δέν τό ἐπιβάλλει μέ μεθόδους βίας. Τό ἀναγγέλλει μέ τή ζωή τῶν πιστῶν της. Ἡ βασιλεία τοῦ Θεοῦ «ἦλθε καί ἔρχεται».
Πρόκειται γιά «γεγονός» βιωμένο στή ζωή τῶν γνωστῶν καί ἀγνώστων ἁγίων, τό ὁποῖο προφητικά παρηγορεῖ γιά τίς δυνατότητες τῆς ἀνθρωπότητος. Ἐκείνο πού διαφοροποιεῖ τήν Ἐκκλησία ἀπό κάθε θρησκειακό σύστημα εἶναι ἡ οὐσιαστική σχέση μέ τόν ζῶντα Θεό, τήν ὁποία προσφέρει μέ τή δύναμη καί τή χάρη τῆς Εὐχαριστιακῆς κοινότητος. «Ὁ Θεός γάρ ἐστιν ό ἐνεργῶν ἐν ὑμίν καί τό θέλειν καί τό ἐνεργεῖν ὑπέρ τῆς εὐδοκίας» (Φιλιπ. 2:13). Ὁ κόσμος δέν εἶναι στά δικά μας χέρια ἀλλά στά δικά Του. Μέ ρεαλισμό συνεχίζουμε τή σταυρική πορεία τῆς ζωῆς μας προσβλέποντας στήν Ἀνάσταση. «Καινούς δέ οὐρανούς καί γῆν καινήν κατά τό ἐπάγγελμα αὐτοῦ (κατά τήν ὑπόσχεση τοῦ Θεοῦ) προσδοκώμεν, ἐν οἷς δικαιοσύνη κατοικεῖ» (Β´ Πέτρου 3:13). Οἱ τελευταῖες λέξεις καθορίζουν τήν οὐσιαστική εἰδοποιό διαφορά τοῦ χριστιανικοῦ παγκοσμίου ὁράματος ἀπό κάθε ἀλλη μορφή παγκοσμιοποιήσεως.
Ὅποιος οὐσιαστικά πιστεύει στόν Χριστό, πού προσέλαβε καί ἀνακαίνισε ὅλο τό ἀνθρώπινο, ὅποιος μετέχει συνειδητά στή θεία λατρεία, ἐπιστρέφει στήν καθημερινότητα γιά νά ἐκτελέσει τό χρέος του στό τοπικό προσβλέποντας στό παγκόσμιο.
Σύνοψη
Ἡ παγκοσμιοποίηση εἶναι πλέον μιά διαδικασία σέ ἐξέλιξη καί καμιά δύναμη δέν φαίνεται ὅτι μπορεῖ νά τήν ἀναστείλει. Ἀνοίγει γιά τήν ἀνθρωπότητα ὑπέροχες δυνατότητες καί ἀπροσδόκητες προοπτικές. Ἀλλά καί συνεπιφέρει ἁλυσιδωτές ἀναταραχές καί ἀνακατατάξεις. Ἀνεξάρτητα ὅμως ἀπό τίς θετικές ἤ ἀρνητικές ἐπιπτώσεις, αὐτή συντελεῖται χωρίς νά τήν ἐμποδίζουν τυχόν ἀναστεναγμοί ἤ ἐξορκισμοί τών μή οἰκονομολόγων.
Ἀπό διάφορες πλευρές ἀκούονται διαμαρτυρίες, ὅτι ἡ παγκοσμιοποίηση κινεῖται πρός κατευθύνσεις πού δέν ἐξασφαλίζουν τίς βασικές ἀνθρώπινες ἀξίες, τή δικαιοσύνη, τόν σεβασμό τῆς ταυτότητος τῶν ἀνθρώπων, τήν πολυμορφία τἀν ἀνθρωπίνων πολιτισμῶν. Ὅτι ἡ νέα παγκόσμια τάξη, πού διευθύνεται ἀπό τίς πολυεθνικές, εἶναι ἐργαλεῖο πιέσεων γιά νέες μορφές ἀποικιοκρατίας. Ὁ πιστός δέν αἰφνιδιάζεται ἀπό αὐτό τό φαινόμενο. Ἡ παγκοσμιότητα καί οἰκουμενικότητα ἀποτελοῦν βασικό στοιχεῖο τῆς πίστεως καί τῆς προσδοκίας του. Εἶναι πεπεισμένος ὅτι τό γνήσιο θρησκευτικό βίωμα ἔχει τή δύναμη νά συνεισφέρει ἀποφασιστικά μέ δημιουργικές ἐπεμβάσεις, βασιζόμενο στίς αἰώνιες ἀρχές σεβασμοῦ τοῦ κάθε ἀνθρώπινου προσώπου, τῆς ἐλευθερίας, τῆς εἰρήνης, τῆς δικαιoσύνης καί ἀλληλεγγύης. Νά προσφέρει νόημα στή ζωή τοῦ ἀνθρώπου καί ὑπέρβαση τῆς ἀγωνίας τοῦ θανάτου.
Ἡ οἰκουμενικότητα εἶναι μέσα στό αἶμα τῶν ὀρθοδόξων, τό ὁποῖο ἀδιάκοπα καθαίρεται μέ τό αἶμα τοῦ Χριστοῦ, τοῦ Λυτρωτοῦ τοῦ κόσμου. Στή θέση μιᾶς παγκοσμιοποιήσεως πού μετατρέπει λαούς καί ἀνθρώπους σέ πολτό χρήσιμο γιά τούς οἰκονομικούς σκοπούς μιᾶς ἀνώνυμης ὀλιγαρχίας, τό ὀρθόδοξο βίωμα καί ὅραμα προτείνει καί καλεῖ σέ προσπάθεια γιά κοινωνία ἀγάπης. Τό αὐθεντικά χριστιανικό εἶναι:
Νά πιστεύει κανείς ἔκεί ὅπου ὅλα φαίνονται χωρίς ἐλπίδα. Διότι στηρίζεται στή βεβαιότητα ὅτι τελικά κάποιος Ἄλλος ρυθμίζει τήν ἐξέλιξη τοῦ σύμπαντος, «ὁ ὤν καί ὁ ἦν καί ὁ ἐρχόμενος, ὁ παντοκράτωρ» (Ἀποκ. 1:8).
Νά ζεί μέ τή βεβαιότητα ὅτι ἡ παγκόσμια κοινωνία ἀγάπης ἐλευθέρων προσώπων εἶναι ἰδανικό γιά τό ὁποίο ἀξίζει νά ἀγωνίζεται.
Νά δρᾶ δημιουργικά στό τοπικό μέ προοπτική τό παγκόσμιο· νά ἀνταποκρίνεται ὑπεύθυνα στό συγκεκριμένο χρέος, μέ προσανατολισμό καί σκοπό ζωῆς τό Ἄπειρο - τόν Θεό τῆς Ἀγάπης.